اسفراين از روزگار كهن تا كنون به نام های گوناگونی مانند «مهرگان»، «مهرجان»، «ميان آباد»، «سپهرآيين»، «اسپرآيين»، «اسپراين»، «اسبراين»، و «زابرين» ناميده شده است. نام نخستين اسفراين را «مهرگان» خوانده اند که در عربی به «مهرجان» تبديل شده است. عرب ها به خاطر زيبايی و شادابی كه اسفراين داشت و يادآور سرسبزی و خرمی يمن بود، آن را به نام كشور سبا، «بلقيس» ناميدند. اما اين نام، نامی تشريفاتی بوده و اندك اندك فراموش گشت. شماری از نويسنده گان و تاريخ نگاران براين باورند كه اين شهر را اسفنديار بنا نهاده و از اين رو آن را اسفراين خوانده اند، که به نظر می رسد اين داوری بر پايه روايت های اساطيری باشد. برخی از زبان شناسان نيز بر اساس ريشه های لغوی اين نام را برگرفته از «سپهر آيين» به معنای آيين آسمانی می دانند.
اسفراين، مانند ديگر شهرهای خراسان جزو نخستين مراكز جمعيتی است، كه آريايی ها پس از ورود به ايران، در آن جا ساكن شده اند. اين سرزمين بخشی از سرزمين پارت باستانی بوده و در روزگار اشكانيان، از آبادی های مهم «ابرشهر» يا نيشابور به شمار می آمده است. در دوران ساسانی شاهزاده گان اين خاندان در آن رفت و آمد می كردند.
در 31 هـ . ق در روزگار خلافت عثمان بن عفان، اسفراين به دست عبدالله بن عامرگشوده شد. در 205 هـ . ق، طاهر ذواليمينين، فرمانروای خراسان شد و در 207 هـ . ق،‌ در مسجد جامع نيشابور، هنگام ايراد خطبه، از خليفه نامی نبرد و نخستين حكومت مستقل ايرانی را در دوران اسلامی به وجود آورد. اسفراين در اين زمان، بخشی از نيشابور شمرده می شد. يعقوب ليث صفاری، پس از گشودن بلخ، باميان و گرديز در شعبان سال 259 هـ . ق، ‌از راه قهستان و قاين، رهسپار نيشابور شد و آن ناحيه و پيرامونش، از جمله اسفراين را به قلمرو حكومت خود افزود. اسفراين درزمان حكومت امير نصر سامانی (301 – 331 هـ . ق) و جانشينانش تابع نيشابور و جزو حكومت آنان بود.
پس از چيره گی سلجوقيان بر خراسان، بيغو حكمران هرات، نيشابور و اسفراين شد. در اين دوران، اسفراين مورد تاخت و تاز غزها قرار گرفت و در روزگار سنجر (548 هـ . ق) مورد چپاول اين قوم قرار گرفت. در سال های 617 و 725 هـ . ق نيز به ترتيب مغولان و تيمور لنگ اسفراين را مورد هجوم و غارت قرار دادند.
جنبش سربداری در سال 737 هـ . ق، به دنبال مرگ ايلخان ابوسعيد، نخست در سبزوار و به زودی اسفراين، جاجرم و بيارجمند پا گرفت. از اين پس امير عبدالرزاق، به نام خويش سكه زد و آيين شيعه دوازده امامی را استوار گردانيد. اسفراين در دوران صفوی در قلمرو آنان بود و گاه توسط اوزبكان مورد تاخت و تاز قرار می گرفت. در ناملايمات پس از صفويه، مردم به محل كنونی شهر اسفراين كه در آن روزگار «ميان آباد» ناميده می شد، كوچ كردند. در دوران قاجاريه، حكومت اسفراين از سوی شاهان قاجار، در دست بزرگان شادلو بود.

شهرستان اسفراين، پا پهنه ای حدود 5.345 كيلومتر مربع، در شمال باختری استان خراسان، در دامنه‌های جنوبی كوه‌های آلاداغ و جنوب و جنوب باختری كوه شاه جهان، از نظر جغرافيايی در 40 درجه و 36 دقيقه تا 17 درجه و 37 دقيقه پهنای شمالی و 57 درجه و 56 دقيقه تا 7 درجه و 57 دقيقه درازای خاوری و بلندی 3032 تا 1000 متر از سطح دريا قرار دارد. بخش های شمالی ناحيه اسفراين به دليل كوهستانی بودن، دارای آب و هوای معتدل كوهستانی است، اما بخش های جنوبی و جنوب باختری آن، به دليل نزديكی به كوير، تابستان های گرم و خشك و زمستان های سردی را داراست. بيش ترين بارندگی اين ناحيه در فروردين ماه با 5/46 ميليمتر و كم ترين بارندگی در مرداد ماه با 7/1 ميلي‌متر است. فاصله هوايی آن تا تهران، 575 كيلومتر است. اين شهر تا مشهد 311، تا قوچان 176، تا بجنورد 63، تا تهران 772 و تا سبزوار 83 كيلومتر فاصله زمينی دارد. برابر با سرشماري سال 1375 جمعيت شهرستان اسفراين 118581 نفر برآورد شده است كه از اين تعداد 41062 در مركز اين شهرستان ساكن هستند. 

كشاورزی در اين ناحيه به گونه نيمه صنعتی انجام می شود و مهم ترين فرآورده های كشاورزی آن، پنبه،‌ گندم، جو،‌ زيره، حبوبات، سبزيجات، نباتات صنعتی، جاليزی، علوفه ای و سردرختی است. دام‌داری ساكن و دام‌داری نيمه‌كوچ نشينی، پرورش زنبور عسل، كرم ابريشم و طيور نيز در اين ناحيه رواج دارد.

از صنايع و معادن شهرستان اسفراين اطلاعات مستندي در دست نيست.

آرامگاه شيخ آذری درجنوب شهر اسفراين، آرامگاه شيخ شاه علی اسفراينی، آرامگاه شيخ عبدالرحمان مجد الدين اسفراينی، امام زاده احمدرضا در 40 كيلومتری باختر اسفراين، امام زاده شاهزاده جعفر درروستای كوشكی، امام زاده عبدالله در 30 كيلومتری باختر اسفراين، امام زاده معصوم در شمال روستای گورپان، امام زاده موسی در شهر اسفراين، بند مهار در 2 كيلومتری جنوب خاور روستای كلاته سنجر و در جنوب شهرستان اسفراين، تپه سارمران در 500 متری جنوب روستای سارمران، حسين بن رضا و علی ابن حسن در شمال روستای جهان، خانقاه آردين، خانقاه ابوبكر، در دهيك، سيد سلطان مظفر درشمال روستای چهاربرج، شاهزاده اسحاق در روستای رويين، شاهزاده زيد در گوشه شمالی روستای توس در باختر اسفراين، شاهزاده قاسم، شهر بلقيس يا شهر خرابه در 3 كيلومتری شهر كنونی اسفراين، شيخ محمد رشيد الدين در 32 كيلومتری شمال خاوری شهرستان اسفراين، كنار روستای بيدواز، غار نوشيروان، غار عبادتگاه شيخ احمد ذاكر درروستای گورپان، فقت دژ در شمال خاوری اسفراين، قلعه آردئين، قلعه ابدالی، قلعه صعلوك دردامنه های بلندی های آلاداغ، ‌در باختر اسفراين، قلعه قلی، قلعه قيصر در سه كيلومتر پايين تر از روستای بيدواز، قلعه كهنه حسن آباد در کنار رود حسن آباد، در شمال خاوری اسفراين، قلعه گبر حصار، گرمه بزنج و معصوم زاده در آبادی های فريمان برخي از نقاط ديدني وتاريخي شهرستان اسفراين را تشكيل مي دهند.